Bolkestein versus Ter Braak

Op 30 oktober 2000 werd Want alle verlies is winst, het eerste deel van de biografie van Menno ter Braak door Léon Hanssen (1) ten doop gehouden in de Nieuwe kerk te Amsterdam. Ter gelegenheid daarvan sprak Frits Bolkestein een rede uit die in enigszins aangepaste vorm gepubliceerd is in het december nummer van het Hollands Maandblad onder de titel Afscheid van Ter Braak, démasqué van een intellectueel (pag. 25 - 29).

Bolkestein windt er geen doekjes om: 'narcistisch zelfonderzoek' , 'Ter Braak breekt hier een lans voor het opportunisme', 'rijkelijk duistere taal', zo stelt de ontgoochelde euro-commissaris vast bij herlezing van Politicus zonder Partij en andere stukken, en dat terwijl hij in zijn jonge jaren Ter Braak, Du Perron, Marsman, Slauerhoff en 'natuurlijk Vestdijk' las en zelfs citeerde. Essays als Waarom ik "Amerika" afwijs en De nieuwe elite nodigen volgens Bolkestein niet verder uit tot lezen want 'moeizaam van stijl, duister van betekenis, getuigend van een warrige visie'.

Of de mensen van uitgeverij Balans opzettelijk kozen voor dit publieke debunken, met familie en vrienden van de in 1940 helaas veel te vroeg gestorven schrijver in de zaal, ik vraag het mij af. Integerder en meer rechtdoend aan de sfeer van de bijeenkomst en het onderwerp was de voorgedragen persoonlijke herinnering van Adriaan Morriën. Die moet toch iets geweten hebben want ging na zijn aandeel geleverd te hebben, zijns weegs voordat Frits Bolkestein het woord zou voeren, en uiteindelijk tot de conclusie zou komen dat Ter Braaks reputatie uiteindelijk alleen maar gebaseerd is op diens zelfmoord, dit naar aanleiding van het nog niet bekende 'biografische' gegeven van andere gevallen van suicide in de familie van Ter Braak.
Ik vind dit onaantoonbare onzin, dat wil zeggen, ik ben het er niet mee eens. Levenseindes van schrijvers en hun familielden hebben niks te maken met de intrinsieke waarde van geschriften voor onze cultuur. De publicist Bolkestein kan hier en daar zinnen uit essays halen en daarmee duisterheid demonstreren, en zich zelfs indekken tegen het argument van uit het verband rukken, door te zeggen: 'Ja maar ook dergelijke zinnen zouden begrijpelijk moeten zijn'.

Aantonen dat Bolkesteins visie op Ter Braak niet waar is, kan ik niet - smaken kunnen verschillen over boeken zowel als over zinnen. Stijl en betekenis van teksten van pakweg ouder dan 40 jaar zullen altijd moeizamer worden en minder te doorgronden lijken als men er geen moeite voor doet en als overheids-commissies periodiek de spelling omgooien. Met een willekeurige zin uit bijvoorbeeld de Camera Obscura zouden we Hildebrand ( ps Nicolaas Beets) wegzetten als boeketreeks:
.''De baron leeft nog steeds met zijn dochter in dezelfde kalme en lieflijke stemming. Zij beide stichten zoo veel nut en doen doen zoo .veel goed als zij kunnen.'.
Terwijl Bolkestein met
"Amerika is zozeer ons slechter ik geworden, dat men tegenwoordig naar Amerika reist, om dit te loochenen"
zijn mening illustreert dat Ter Braak niet begrijpelijk ìs. Niet méér is, misschien... want wij kennen niet meer de politieke en linguistieke omgeving van de Forum-generatie - tenzij we ons de moeite getroosten om boeken als die van Leon Hanssen te kopen èn te lezen. Maar daarmee worden de auteurs uit vroegere generaties nog niet tweederangs.

Ter Braak zegt in Christus, de antichrist, hoofdstuk vijf uit de Nieuwe christenen (Van Oorschot 1961):

'Er is geen cultuurbezit, noch van de antieken noch van het Christendom, er is slechts een boedelbeschrijving van wat eens bezit wàs, en er is het gevoel van afhankelijkheid van een vormschool, er is het bewustzijn, dat wij niet zouden zijn, wie wij zijn, als niet niet de discipline door deze vooroordelen (tegenover andere vooroordelen) in ons bestaan was overgegaan, lang voor dat wij geboren werden.'

Na een paar keer herlezen is de betekenis hiervan voorstelbaar en volgbaar. Ter Braak relativeert bezit, verzet zich tegen materialisme en stelt waakzaamheid voorop net als Multatuli dat een generatie voor hem deed. Waarom Ter Braak Amerika afwees is nog steeds interessant, zowel de vraag als het antwoord, zelfs en juist voor een euro-politicus. Amerika is de open zenuw van Europaen de verhoudingen tussen Duitsland, Frankrijk en Engeland ten opzichte van de nieuwe wereld belangrijk genoeg om in de gaten te houden, en de negatieve aspecten daarvan af te wijzen. En dat kan alleen maar vanuit de geschiedenis, die Ter Braak bestudeerde (2) en uiteindelijk ook onuitwisbaar onderdeel van geworden is.

Dick Vestdijk, maart 2001

In De Scheper, historisch museum te Eibergen (Gelderland, Achterhoek) is een studeerkamer van Menno Ter Braak te bezichtigen; een korte film geeft een impressie van zijn leven. Deze pagina geeft o.a. een bibliografie, en een aantal recensies van Hanssen's biografie.

http://www.histuitg.nl/4216.html Michel van Nieuwstadt

In De verschrikkingen van het denken zet Michel van Nieuwstadt nieuwe lijnen uit in de intellectuele biografie van de essayist, filmcriticus, romanschrijver en literair redacteur van Het vaderland Menno ter Braak (1902-1940). Van Nieuwstadt volgt Ter Braaks intellectuele ontwikkeling langs het expressionistische vroege werk tot 1930, via het antimetafysische karakter van Ter Braaks geschriften onder de invloed van Nietzsche, tot zijn rol als een van de richting gevende cultuurcritici van deze eeuw.


Over Gomperts afrekening met 'Meester Menno' en Elsbeth Etty's reactie daarop

1 Hanssens boek werd gerecenseerd door o.a.Tom van Deel in de Trouw van 4-11-2000 en door Hans Renders in het Parool van 7-11-2000.

2 Ter Braak promoveerde op 3 juli 1928 in de geschiedenis met de dissertatie Kaiser Otto III. Ideal und Praxis im fruehen Mittelalter, uitgegeven bij J. Clausen.

http://utopia.knoware.nl/users/propriac/archief/bloemlezing.html