‘synthese’ t[us]s.[chen] religie en comm.[unisme]
Dat de menschheid zich naar een (denkbeeldige) eindtoestand beweegt,
waar de banden met de 
gemeenschap
van ‘religieuze’ beteekenis worden, d.w.z. én de infantiele ouderbinding
oplossen én de godsprojectie overbodig maken, zonder onverwerkte resten
en verdringingen, is zeer plausibel. De meest natuurlijke, d.i. biologisch
aangewezen bron van bevrediging van de ‘religieuze’ behoefte,
d.i. de behoefte aan totaliteit, is het leven in de totaliteit van [he]t
menschdom, – het is eigenlijk nogal voor de hand liggend. Wanneer
het communisme dít iets meer bewust zou nastreven en erkennen, in plaats
van zoo verdomd ‘wetenschappelijk’ en exact-sociologisch te doen
(op een gebied waar geen exactheid mogelijk is), zou ik er al veel
vriendelijker over denken. Ik zie wel ěn, dat het dit uit ‘tactische’
overwegingen niet doen kán, maar daar heb ik dan verder niets mee te maken:
de ficties, die een ander noodig heeft om zijn doel te bereiken, kan ik
psychologisch interessant vinden, ik kan hem zelfs aanraden ze te handhaven,
maar ik kan ze onmogelijk tot de mijne maken. Dit is overigens tot daaraan
toe. Ik vind mezelf al erg royaal, dat ik deze ‘synthese’ t[us]s.[chen]
religie en comm.[unisme] gevonden heb (die nog wel iets anders is dan
de ontmoeting v. Stalin en de Paus!), een synthese, die ongetwijfeld ook
alle groote godsdienststichters voor oogen heeft gezweefd (Boeddha vooral;
bij Jezus speelt papa nog een te groote [r]ol, tenzij de man dit zuiver
symbolisch bedoeld heeft).
Liefde voor alle menschen, – het klinkt wat simplistisch en halfzacht, maar dat is voornamelijk omdat er tot nog toe op aarde bijna steeds walgelijke parodieën op dit thema zijn opgevoerd. Toch zal het wsch. steeds noodig zijn de heeren dit ‘ideaal’ voor te houden, niet omdat ze de kans hebben het ooit te bereiken, maar om hen ervan te weerhouden elkaar tot de laatste man uit te moorden. ‘Planmatige ordening’, – die niet bij de leiders op een of andere manier in dit ‘emotionele’ en ‘religieuze’ ideaal verankerd is, – is daarvoor op den duur ten eenenmale onvoldoende, daarvan ben ik overtuigd. Ware dit anders, dan zouden de menschen minder dom, bekrompen, trotsch, aanmatigend, eigengerechtigd en onverdraagzaam moeten zijn dan ze zijn, – van nature zijn, buiten alle historische bepaaldheid om...
21 augustus 1943
Brief van Vestdijk aan De Vries, p. 115 uit S. Vestdijk & Theun de Vries, Briefwisseling, bezorgd door S.A.J. van Faassen, Amsterdam Em. Querido 1985. uit de verantwoording: Een aantal woorden is gedeeltelijk onleesbaar geworden door perforatiegaatjes, die De Vries heeft aangebracht om de brieven in een ordner te bewaren. Deze woorden zijn tussen teksthaken gereconstrueerd. [...] In de brieven gebezigde afkortingen zijn, tenzij het gaat om nu nog gebruikelijke afkortingen, tussen teksthaken opgelost.
foto van Theun de Vries en Simon Vestdijk door Louis van Paridon, 1968.